Kasteeldomein gelegen ten zuiden van de Proosdijstraat, ten oosten afgebakend door de Kraaiveldstraat en ten westen door de Sterredreef, dat zijn oorsprong kent in de vroege middeleeuwen. Site van de historische proosdij van Hertsberge, die zeker vanaf de 12de eeuw afhangt van de Noordfranse Sint-Calixtusabdij van Cysoing. Een kapel op deze locatie zou reeds hebben bestaan in de 9de eeuw. Rond het midden van de 16de eeuw wordt de kapel herbouwd en is in deze toestand nog bewaard tot op vandaag. De site bestaat vandaag uit een 16de-eeuwse kapel, een begin 19de-eeuws kasteel met bijgebouwen, mogelijk deels met een bewaarde oudere kern. Domein toegankelijk via de Kraaiveldstraat via een groot hekken tussen twee recente, met herbruikbaksteen gebouwde pijlers, beide bekroond door een verjongende, natuurstenen sokkel met bolornament.

Historiek

Eén bron vermeldt dat een zekere kapelaan Walgarius in 867 een kapel schenkt aan zijn meester, Everhard, hertog van Fioul en stichter van de Sint-Calixtusabdij te Cysoing (Noord-Frankrijk, omgeving van Rijsel). Die kapel zou dus de voorloper zijn van de latere proosdijkapel. Hoe deze kapelaan echter terecht is gekomen in de woeste heidegebieden van het toenmalige Bulskampveld (waar het latere Hertsberge in die tijden deel van uitmaakt), blijft echter tot op heden onduidelijk.

12de eeuw. Wanneer de proosdij is opgericht is niet volledig duidelijk; volgens Georges Claeys in zijn Kroniek van Oostkamp is de proosdij te Hertsberge in 1100 door de abdij van Cysoing gesticht. Over het vervolg bestaat echter wel zekerheid. In 1147 schenkt graaf Diederik van den Elzas namelijk ongeveer 70 hectare grond (30 bunders veld) aan de proosdij van Hertsberge, wat impliceert dat die op dat ogenblik een goed ingerichte gemeenschap is. In 1152 schenkt de graaf de proosdij nog eens 18 bunders. Na deze schenkingen worden door graaf Diederik drie reguliere kanunniken, die onder het gezag staan van de proost, naar Hertsberge gestuurd. Vanaf dan mag men met zekerheid spreken over de proosdij van Hertsberge. In het feodale stelsel is de proost ook hoofd van de heerlijkheid Hertsberge, die eveneens Gottem omvat en onder het bestuur van het Brugse Vrije valt. De eerste proost is Desederius en de proosdij zelf is toegewijd aan de heilige Arnulf en Gertrudis.
Later worden aan de abdij nog schenkingen gedaan o.m. te Jabbeke, Ruddervoorde, Oostkamp, Waardamme. In 1154 bevestigt de bisschop van Doornik, Geraldus, de abdij van Cysoing in het bezit van al de goederen van de proosdij van Hertsberge. Naast de gronden bezit de proosdij ook renten in geld of natura, onder meer in Beernem.

16de eeuw. In 1501 wordt de proosdijkapel door brand verwoest. Pater Jan Salembien laat snel het puin opruimen en de schade aan de woning van de proost herstellen. In 1517 wordt de kapel van Hertsberge door een kopiist van het cartularium vermeld als één van de goederen van de abdij van Cysoing.
Tussen 1551 (confer datumsteen boven de kapelingang) en 1557 wordt de kapel onder het proostschap van Claude de Doublet (proost van 1528/1530-1557) in opdracht van abt Mathieu de la Barbe (1526-1564) herbouwd. Kort daarop wordt ze in het kader van de godsdienstoorlogen echter onteerd en deels vernietigd; enkel de buitenstructuren blijven bewaard. Op de Grote Kaart van het Brugse Vrije van Pieter Pourbus (1561-1571), gekopieerd door Pieter Claeissens (1601), wordt het domein afgebeeld met vrij onduidelijk gebouwenbestand.

17de eeuw. Op 1 mei 1643 komt aartsbisschop François van der Burcht van Cambrai de Sint-Gertrudiskapel inzegenen. Een tekening van 1671 uit het Brugse Rijksarchief toont de kapel met aanpalend gebouw en met een omgracht (en mogelijk omwald?) neerhof.

18de eeuw. In 1702-1703 laat proost Jean Noiret een deel van de proosdijgebouwen herbouwen. Op een kaart met de bezittingen van de abdij van Cysoing te Oostkamp, Ruddervoorde en Wingene in gebruik door de proosdij van Hertsberge, gedateerd 1718, is de kapel afgebeeld in een ruime tuin. Vanuit het noorden komt de Breeweg rechtstreeks uit op het domein. Op een kaart van 1765 wordt het complex aangeduid als "Proosdie Huys". In 1766 wordt Prosper Wartel proost.

Franse overheersing. Met de Franse Revolutie verdwijnen de proosdij en ook de heerlijkheid van Hertsberge. Proost Prosper Wartel slaagt er nog in Hertsberge als zijn bezit te laten erkennen, nadat in Frankrijk alle kloosterorden zijn afgeschaft, maar de belasting die wordt opgelegd verplicht hem toch zijn heerlijkheid te verpanden. Met het einde van het feodale systeem in 1795 wordt het grondgebied van het huidige Hertsberge grotendeels bij Oostkamp (kanton Oostkamp) ingedeeld en een stuk bij Ruddervoorde (kanton Torhout). Vanaf 1 oktober 1795 behoren beide kantons tot het departement van de Leie. In het najaar van 1796 wordt de proosdij van Hertsberge onder de Franse bezetting als kerkelijke instelling afgeschaft en op 11 juli 1797 als nationaal goed verkocht. Op het ogenblik dat de proosdij wordt aangeslagen bezit het 188 gemeten, 1 lijn en 1 roede en bestaat het naast de gebouwen uit een boomgaard, bilk, bos, tuin en heide.
De commissaris voor de Verkoop van de Nationale Domeinen wijst in 1797 de proosdij toe aan ene Pierrar, die het goed gekocht heeft voor Joseph Lemmens, een gewezen cellebroeder uit Brugge. De proosdij en de kapel worden gekocht voor de som van 7500 ponden. In 1798 verkoopt Joseph Lemmens het goed aan de familie Veranneman-Pardo.

19de eeuw. In het begin van de 19de eeuw, vóór 1829, wordt op de site door Philip Veranneman tegenaan de georiënteerde proosdijkapel een kasteel gebouwd in een neo-Vlaamserenaissance-stijl, dat op een uittreksel uit het kadasterplan van eigendommen van 1829 en op het primitief kadasterplan (circa 1835) wordt weergegeven. In het begin van de 19de eeuw bestaat het domein van de voormalige proosdij uit het pas gebouwde kasteel en twee woningen met bijhorende landgebouwen. Het kasteel heeft een quasi rechthoekige plattegrond, waaraan in het westen de kapel aansluit. Ten westen van het kasteel zijn nog twee afzonderlijke woningen opgetrokken, de ene met U-vormig grondplan, de andere met T-vormig grondplan. Van het laatste bijgebouw zijn reeds in de tweede helft van de 19de eeuw delen afgebroken confer een figuratieve kaart van eigendommen uit het Rijksarchief te Brugge. Enkel de woning van de U-vormige bebouwing en twee landgebouwen van de T-vormige bebouwing zijn bewaard gebleven. In 1880 koopt baron Robert Rapaert de Grass, die later de eerste burgemeester van Hertsberge zal worden (1921-1930), het kasteel aan van de familie Veranneman. Naar verluidt worden afwisselend in de voormalige proosdijkapel en in de kapel van het kasteel Bulskampveld (confer Kasteeldreef) eucharistievieringen gehouden. Vanaf de bouw van de parochiekerk Sint-Jan in de jaren 1892-1895 (confer Wingensestraat z.nr.) doet de oude proosdijkapel niet langer dienst.

20ste eeuw. Tijdens de Eerste Wereldoorlog raken het kasteel en de voormalige proosdijkapel erg beschadigd door beschietingen. In de loop van de jaren 1920 wordt de kapel - op dringend verzoek van de Koninklijke Commissie voor Monumenten en Landschappen bij monde van architect Viérin en baron Van Zuylen - gerestaureerd door architect Joseph De Jonghe. In 1974 worden delen van de bijgebouwen afgebroken. Sinds eind de jaren 1990 is het kasteel eigendom van een industriëlenfamilie.

Beschrijving

Aangezien het kasteel niet kon worden bezocht, wordt een beschrijving gegeven op basis van de foto's van het Koninklijk Instituut voor het Kunstpatrimonium (KIK) (toestand van 1953) en op basis van wat zichtbaar is vanaf de openbare weg. De hoevegebouwen zijn echter niet zichtbaar vanop de openbare weg.
De huidige kasteelsite bestaat uit een imposant kasteel, gebouwd tegenaan de voormalige, georiënteerde proosdijkapel, enkele bijgebouwen en een grote ommuurde groentetuin.

Het kasteel is een imposant bouwwerk in neo-Vlaamserenaissance-stijl gekenmerkt door het gebruik van rode baksteen, uitvoerig verfraaid met zandstenen cordons en ornamenten, en afgedekt door vrij steile, leien bedaking. Hoofdvolume op T-vormig grondplan, achteraan afgesloten door een oudere vleugel (mogelijk een restant van de voormalige proosdij), die parallel is gesitueerd met het hoofdvolume. De voormalige proosdijkapel paalt ten noorden aan de oudere achtervleugel. Het kasteel is vooraan opgebouwd door een centraal volume van drie traveeën (één bredere tussen twee smalle) en twee bouwlagen, dat aan weerszijden wordt geflankeerd door grosso modo als torens uitgewerkte zijrisalieten. Links bevindt zich een torenvolume van twee en drie (zijgevel) traveeën en drie bouwlagen onder schilddak met fraaie vorstkam. Het rechtervolume is smaller en per verdieping geritmeerd door twee smalle openingen; vermoedelijk is het een traptoren met uitkijkpost confer situering van de vensters. Inkompartij met imposante centrale trap, die leidt naar een dubbele rondboogdeur tussen telkens twee pilasters en een rondboogvenster. De kasteeltoegang wordt extra benadrukt door een fraai uitgewerkt dakvenster. Voorts zijn de belangrijke vensters rechthoekig en voorzien van imitatiehoekblokken en imitatieve, geblokte ontlastingsbogen. Tevens veelvuldig voorkomen van als witstenen banden, doorgetrokken boven- en tussenlateien, onderdorpels en cordonlijsten. Houten kroonlijsten op geprononceerde modillons. De zuidkant van het kasteel bestaat, achter het torenvormende zijrisaliet, uit een lager volume van vijf traveeën en twee bouwlagen, dat haaks aansluit op een oudere dwarsvleugel. Die dwarse vleugel, die vier traveeën en drie bouwlagen onder een leien schilddak telt, sluit achteraan het kasteel af en paalt in het noorden aan de voormalige proosdijkapel. Mogelijk gaat deze achterste vleugel terug tot de voormalige proosdij confer situering van het bestaande volume op historische kaarten en detailfoto's van het Koninklijk Instituut van het Kunstpatrimonium (KIK). De (korte) oost- en zuidgevels van de achtervleugel zijn mee bekleed met de rest van het kasteel in de weelderige neorenaissancestijl confer oculus, balusterbalkon, dakvenster etc. De westgevel daarentegen - tevens de achtergevel van het kasteel - is opgebouwd uit sobere, verankerde, bruine baksteen op een lage, natuurstenen plint. Eenvoudige rechthoekige vensters met T-ramen. Rechthoekige deur in rondboogvormige, natuurstenen omlijsting met negblokken; het natuurstenen kalf boven de deur stut diefijzers voor het bovenlicht. Twee slanke, hoge schoorstenen waarvan één geleed door natuurstenen banden.

Georiënteerde kapel van het zaalkerktype, aanknopend bij de sobere, streekeigen baksteengotiek. Rechthoekige plattegrond van twee traveeën met trapezoïdale koorafsluiting. Verankerde baksteenbouw onder leien zadeldak, gemarkeerd door een slanke, deels opengewerkte dakruiter onder spitse bedaking met torenhaan. Westgevel: puntgevel doorbroken door groot spitsboogvormig westvenster met natuurstenen traceringen (volgens een beschrijving van 1925 witsteen van Picardië), geprofileerde omlijsting en hoekblokken. Puntgevel afgelijnd door natuurstenen dekstenen bekroond door hogel. Licht getoogde kapelingang, bereikbaar via vier natuurstenen treden en gevat in een omlijsting van natuurstenen blokken (volgens een beschrijving van 1925 blauwe hardsteen van Ecaussines), bovenaan voorzien van fijne, geprofileerde druiplijst. Boven de deur zit een gevelsteen met datering "15 / 51" en een cartouche met het wapenschild van de abdij van Cysoing. Noordgevel geritmeerd door versneden steunberen en horizontaal opgedeeld door een doorgetrokken kordonlijst onder de afzaten. In de zuidgevel zit vóór de restauratie van de kapel in de jaren 1930 volgens een foto van 1925 een dubbele deur en de vensters zijn overal gedicht.
Interieur van de voormalige proosdijkapel. Bepleisterd en witgeschilderd interieur. Vloer van kleine, vierkante tegels. Interne deur naar de voormalige proosdij; volgens een beschrijving van 1925 bevindt zich boven de deur een sluitsteen met wapenschild van Mathieu de la Barbe. In 1925 is het gewelf met figuratieve consoles in zeer slechte staat. Eenvoudige glasramen met naar verluidt wapenschilden van de families Rapaert de Grass, van Outryve d'Ydewalle en Coppieters.

Park. Tuinaanleg bij de proosdijsite vermoedelijk ontwikkeld in de 16de-17de eeuw met moestuinen en boomgaarden, omgeven door landerijen, dreven en bossen. Vroegste parkaanleg vermoedelijk daterend van eerste helft 19de eeuw, met zichtrelatie op de vallei van de Ringbeek-Blauwhuisbeek.
Heden bewaarde parkaanleg met kenmerken van de laat 19de-eeuwse landschappelijke vormgeving, graasweiden en parkbos ten oosten en ten zuiden van kasteel, gevarieerde doorzichten met parkboomgroepen en solitaire parkbomen, heestermassieven en hagen. Ten zuiden bewaarde ijskelder en resterende, maar vervaagde moestuinruimte met hoge omsluitende fruitmuren. Serres vermoedelijk volledig verdwenen.
Naar het derde en laatste kwart van de 19de eeuw herhaaldelijk aangepaste parkbosstructuur met meer landschappelijke aanleg, gewijzigd padenpatroon en thans verdwenen parkvijver ten zuiden. Parkbegrenzing omstreeks 1971 aangepast ingevolge tracéwijziging en verbreding Proosdijstraat.
Recent gewijzigde terrasaanleg met bloemperken en haagbeplanting ten oosten en ten westen van kasteel. Parkbosbegroeiing en afsluitende haag eveneens recent gewijzigd.
Toegangsweg vanaf Proosdijstraat in kassei. Toegangsweg vanaf Kraaiveldstraat in asfalt, afgesloten met vernieuwd hekwerk en bakstenen pijlers met bolvormige bekroning.

• Kadasterarchief West-Vlaanderen te Brugge, 207: Mutatieschetsen, Hertsberge, 1931/9, 1974/25.
• Kadasterarchief West-Vlaanderen te Brugge, 212: Kadastrale legger, artikels 112, 142, 489, 712, 732 en 733.
• Koninklijk Instituut voor het Kunstpatrimonium, Fototheek.
• Rijksarchief Brugge, Archief van de Proosdij Hertsberge, nummer 33: Hertsberge, versierd met wapenschilden en een kaart van de heerlijkheid Hertsberge en Gotthem, heerlijke grondrenten van de heerlijkheid, 1765.
• Rijksarchief Brugge, Kaarten en plannen Mestdagh, nummer 1089: Figuratieve kaart van eigendommen (sectie D), eigendom van Ch. Veranneman-Pardo, 19de eeuw.
• Rijksarchief Brugge, Kaarten en plannen Mestdagh, nummer 1115: Uittreksel uit een kadastraal plan van eigendommen te Oostkamp (sectie D en E), eigendom van J.P.J. Veranneman, opgemaakt door beëdigd landmeter Gerbaulet, maart-april 1829.
• Rijksarchief Brugge, Verzameling kaarten en plannen, nummer 683: Minuut van de kaart met de kapel en Kappelleberch van Hertsberge en naburige wegen, gemaakt door Pieter Lust, landmeter van het Brugse Vrije, 1671.
• Stadsarchief Brugge, Verzameling kaarten en plannen, nummer 63: Kaart van gronden te Hertsberge, ongedateerd.
• Stadsarchief Brugge, Verzameling kaarten en plannen, nummer 76: Kaart van de bezittingen van de abdij van Cysoing te Oostkamp, Ruddervoorde en Wingene in gebruik door de proosdij van Hertsberge, door Jan Verhaeghe, beëdigd landmeter, 1718.

• BOULJON B., Feest in Hertsberge 1894-1994. Een eeuw parochiekerk Sint-Jan Evangelist, Oostkamp, 1994, p. 3-4 en 7.
• BOULJON B., Het Oostkamp, Hertsberge, Ruddervoorde en Waardamme van toen, Brugge, 1984, p. 79.
• BOULJON B., Oostkamp, Hertsberge, Ruddervoorde en Waardamme in oude prentkaarten, Zaltbommel, 1981, nr. 17-18.
• CLAEYS G., Kroniek van Oostkamp, Brugge, 1985, p. 14, 233.
• HAELEWYN R., Hertsberge vroeger en nu, in Bos en Beverveld. Jaarboek 1990, nummer 23, p. 82-95.
• S.N., Aanwijzende fotografische inventaris van de drie rechterlijke kantons Brugge, Brussel, 1965, p. 379.
• VAN ZUYLEN VAN NYEVELT, VIERIN J., Histoire de la prévôté de Hertsberghe, in Bulletin des Commissions royales d'Art et d'Archéologie, s.l., 1925.
• VLAMYNCK J., Hertsberge, in Bos en Beverveld. Jaarboek 1985, nummer 18, p. 123-124.